Leer als geüpcycled afval - Een discussie over leer en duurzaamheid

In veel steden is er nog een leerlooiersstraat, een leerlooierspad of een leerlooierssteeg. Maar het leerlooiersvak zelf is al lang verdwenen uit de meeste steden. En daarmee ook veel kennis en begrip over hoe leer wordt gemaakt. Maar deze kennis zou belangrijk zijn om het imagoprobleem waar leer en leren schoenen al jaren mee kampen beter te kunnen begrijpen en om een evenwichtig duurzaamheidsdebat te kunnen voeren.

Manfred Kaußen komt uit de chemische industrie en werkte jarenlang in de wereldwijde leerindustrie. Tegenwoordig adviseert hij bedrijven en leidt hij seminars over leer, bijvoorbeeld aan het Hohenstein Instituut. FashionUnited sprak met de expert met jarenlange ervaring in de industrie en vroeg naar de redenen voor de aanhoudende kritiek op leer, welke maatregelen de industrie neemt en welke richting de industrie op zou kunnen gaan.

Imagoprobleem nummer 1: chroom en niet transparante toeleveringsketens

Het imagoprobleem van leer heeft de laatste jaren één specifieke oorzaak: chroom (VI). Keer op keer trokken lederen producten negatief de aandacht in producttesten door consumententijdschriften of testinstituten omdat ze verhoogde gehaltes chroom (VI) bleken te bevatten, wat schadelijk is voor de gezondheid. Residuen van chroom (VI) werden bijvoorbeeld aangetroffen in (kinder)schoenen, handschoenen, portemonnees, sieraden en riemen. Sinds 2015 mogen lederen producten die in contact komen met de huid in de EU niet meer op de markt worden gebracht als hun chroom(VI)-gehalte een bepaalde limiet overschrijdt. Voor kinderschoenen geldt deze regelgeving in sommige landen waaronder Duitsland al langer.

Voor de wetgever is chroom(VI) dus geen probleem meer. "Het probleem van chroom (VI) is eigenlijk opgelost in Europa,” bevestigt ook Manfred Kaußen. Dat dit het geval is, is vooral te danken aan het duurzaamheidsinitiatief van de Duitse schoenenindustrie, Cads e.V., die samen met de Leather Working Group (LWG) een handleiding heeft geschreven over het vermijden van chroom (VI) die nu wereldwijd wordt gebruikt.

Blijkbaar is het echter nog steeds niet zo eenvoudig om deze stof op betrouwbare wijze uit de productie te bannen. "Het probleem is dat chroom(VI) kan ontstaan uit het onschadelijke chroom(III) als de looiprocessen niet geheel onder controle zijn,” legt Kaußen verder uit. Het feit dat niet alle leerlooierijen zo precies lijken te zijn "heeft weer te maken met het feit dat de meeste leerlooierijen naar lagelonenlanden zijn verhuisd en leer tegenwoordig wordt gekenmerkt door een wereldwijd verspreide, kleinschalige toeleveringsketen met ambachtelijke structuren."

Imagoprobleem nummer 2: leer komt van dode dieren

Terwijl sommige mensen van leer houden als natuurlijk materiaal, verafschuwen anderen het juist vanwege de "natuurlijke" oorsprong: leer is de geconserveerde huid van geslachte dieren, en steeds meer mensen distantiëren zich ervan. Het aantal veganisten stijgt wereldwijd. Dienovereenkomstig neemt de interesse in vlees en daarmee ook in leerproducten af, daar leer onlosmakelijk verbonden is met vleesconsumptie. "Geen enkel groot dier wordt alleen voor de huid geslacht," zegt Kaußen. "De huiden zijn slechts een afvalproduct van de vleesproducenten en vertegenwoordigen slechts één procent van de vleesverkoop. Dat is geen stimulans om dieren te houden." Dit geldt natuurlijk niet voor dieren die gefokt worden voor hun vacht.

De wereldwijde ontwikkeling is echter heel anders dan die in Europa of de VS, waar veganisme overal toeneemt, omdat de vleesconsumptie wereldwijd met ongeveer twee procent per jaar toeneemt. Dit leidt tot een toenemend aantal geslachte dieren, en daardoor automatisch ook tot meer beschikbare huiden. "Als deze niet tot leer verwerkt zouden worden, zouden ze weggegooid moeten worden," merkt Kaußen op, "dat zou totaal onzinnig zijn”. In feite is dit ook het resultaat van een onderzoek van de dierenbeschermingsorganisatie WWF, dat in 2022 werd gepubliceerd. Volgens deze studie is de wereldwijde groei van de vraag naar rundvlees nu veel groter dan de vraag naar leer. "Wanneer leerproducten niet worden gemaakt van huiden die zijn geproduceerd door de vee- en zuivelindustrie, worden de huiden meestal verwerkt tot gelatine of naar stortplaatsen gestuurd, waarbij in het laatste geval methaan vrijkomt", aldus de studie. Alleen al in de VS wordt naar schatting 17 procent van de huiden weggegooid.

Kaußen staat dan ook kritisch tegenover de vele alternatieven voor leer die de afgelopen jaren met veel marketingbudget op de markt zijn gekomen. Ze lossen noch het probleem op van wat er moet gebeuren met de dierenhuiden die zich toch ophopen, noch hebben ze betere eigenschappen of een betere energiebalans in vergelijking met leer. Kaußen heeft al veel alternatieven bekeken: "In vergelijkende tests vertoont geen van de leeralternatieven het universele prestatiespectrum als leer zelf." En hij voegt eraan toe: "Hoewel niemand het zegt, is het absoluut duidelijk: de grootste drijfveer voor het gebruik van lederen alternatieven is de prijs." Imitatieleer wordt gekocht als homogeen materiaal per meter op een rol, terwijl leer alleen verkrijgbaar is in "huidvorm", altijd anders is en als natuurproduct zelden vlekkeloos is. Het verwerken van leer is daarom altijd tijdrovender dan het gebruik van synthetisch kunstleer.

Chroomlooien: Een succesverhaal

Jaarlijks worden er wereldwijd ongeveer 270 miljoen runderhuiden verwerkt tot leer, waarvan circa 85 procent via chroomgelooid wordt (Stand van 2018). Maar waarom wordt leer eigenlijk gelooid met chroom, terwijl er schadelijke stoffen kunnen vrijkomen tijdens dit proces? De realiteit is dat chroomlooien een ongekend succes kent. In de leerindustrie heeft het een ware revolutie teweeggebracht, aldus Kaußen. Chroomlooien is sneller en bespaart materiaal; het leer is beter bestand tegen scheuren dan plantaardig gelooid leer, het is zachter, lichter, gemakkelijker te verven en kan waterafstotend worden gemaakt.

Maar bovenal heeft chroomlooien de wereldwijde toeleveringsketen van leer mogelijk gemaakt. Voorheen moesten looierijen noodzakelijkerwijs gevestigd zijn in de nabijheid van de slachthuizen, aangezien verse dierenhuiden snel verwerkt moesten worden om bederf te voorkomen; lange transportroutes waren onmogelijk vanwege het gebrek aan conservering. "Tegenwoordig bevinden de voorraden van dierhuiden zich niet noodzakelijkerwijs waar de looierijen zijn gevestigd," legt Kaußen uit. "Het feit dat chroomlooien lange transportroutes mogelijk maakt, was een belangrijke factor voor het succes." 'Wet Blue', zoals het vers gelooide leer met open poriën en zijn kenmerkende blauwachtige tint wordt genoemd als halffabricaat, is wereldwijd transporteerbaar en kan gemakkelijk worden opgeslagen, waardoor onbeperkte internationale distributie en verdere verwerking wereldwijd mogelijk is. Dit heeft Brazilië in staat gesteld om tegenwoordig de grootste producent van rundvlees te worden, waarbij de voorraad sinds de jaren zestig meer dan verviervoudigd is. Echter, China is de grootste afnemer van nat blauw leer.

Er zijn alternatieven, maar slechts op kleinere schaal

Er zijn uiteraard alternatieven voor chroomlooien, maar er is tot dusver geen alternatief voor Wet Blue. Gezien de huidige opzet van de toeleveringsketens is transport over lange afstanden onvermijdelijk, en dit is enkel mogelijk met Wet Blue leer.

Er bestaan bijvoorbeeld ook zogeheten "Wet White" leersoorten, die zijn gebaseerd op aldehyde-looiing. Dit proces kwam op in de jaren 1980 en 1990 omdat de auto-industrie op zoek was naar ledersoorten voor autostoelen en interieurbekleding die geen giftige stoffen uitstoten bij verwijdering. Dit omdat chroom(VI) kan ontstaan bij verbranding. Wet White leersoorten zijn chroomvrij gelooide leersoorten, maar kunnen niet als halffabricaten over de wereld worden vervoerd omdat ze zouden bederven. Deze techniek is geschikt voor regio’s waar de toeleveringsketen van het slachthuis naar de looierij naar de schoenenfabrikant relatief kort is. "Wet White is daarom voornamelijk te vinden binnen de EU, het staat geen handel toe," zegt Kaußen.

Daarnaast zijn er ook plantaardige looistoffen zoals eikenschors, kastanjehout en vele anderen. Veel van deze looistoffen werden eeuwen geleden al gebruikt om leer te looien, en veel van deze looistoffen beleven nu een heropleving in het licht van de huidige duurzaamheidsinspanningen. Kunnen deze traditionele looiprocessen chroomlooien vervangen? Waarschijnlijk niet. Ten eerste duren ze veel langer (tot meerdere jaren) en daarom zijn ze doorgaans veel duurder. Bovendien is er simpelweg een tekort aan looistoffen. "De benodigde hoeveelheid plantaardige looistoffen is veel hoger dan bij chroomlooien - er zijn niet genoeg looistoffen beschikbaar," legt Kaußen uit.

Hoop bij ‘Wet Green’: Looistof uit olijfbladeren

Kaußen heeft daarom veel hoop gevestigd op een nieuw plantaardig looimiddel genaamd 'wet green', waarvoor ongeveer 15 jaar geleden een patent is aangevraagd. Dit looimiddel wordt gewonnen uit de bladeren van olijfbomen, die in de herfst op natuurlijke wijze van de bomen vallen. Het voordeel: "Olijfbladeren zijn in onbeperkte hoeveelheden beschikbaar," legt Kaußen uit, "en dit proces maakt het mogelijk om de conventionele looistoffen van de Wet Blue en Wet White processen volledig te elimineren." Deze leersoorten zijn volledig biologisch afbreekbaar en volgens Kaußen "synoniem voor duurzaamheid en milieuvriendelijkheid in de leersector."

Dit proces bevindt zich niet langer in de experimentele fase, maar is reeds industrieel geïmplementeerd en kan volledig worden geïntegreerd in de bestaande infrastructuur en bekende looiprocessen. Ondanks deze voordelen blijft het marktaandeel van leer gelooid met olijfbladeren nog steeds erg klein; "het heeft gewoon tijd nodig om in de schoenenmarkt te worden geaccepteerd," zegt Kaußen.

Nieuwe regelgeving aan de horizon: bisfenolen, PFAS en circulaire economie

De afgelopen jaren heeft de lederchemische industrie herhaaldelijk chemische stoffen waar ze dol op is geworden moeten opgeven of de verantwoordelijkheid op zich moeten nemen voor chemische residuen in haar producten die schadelijk zijn voor de gezondheid. Dit geldt enerzijds voor chroom (VI), zelfs als het niet opzettelijk in het leer terechtkomt, en anderzijds voor azokleurstoffen, die nu ook grotendeels verboden zijn. Er liggen al nieuwe regels in het verschiet. Wet White is bijvoorbeeld onder vuur komen te liggen vanwege de bisfenolen die het gebruikt.

Bisfenol A (BPA) heeft een oestrogeenachtige werking en verandert de hormoonhuishouding. Momenteel zijn er pogingen om deze stoffen strenger te reguleren in het kader van de REACH-verordening. Iets soortgelijks gebeurt met PFAS (ook bekend als PFC's), geperfluoreerde en polyfluoreerde chemicaliën die worden gebruikt om schoenen waterdicht te maken. PFAS's worden ervan verdacht kanker te veroorzaken. Ze breken niet af in het milieu, dus ze worden nu overal ter wereld aangetroffen en hun concentratie neemt gestaag toe. In totaal zijn er meer dan 10.000 van deze PFAS-verbindingen, waarvan de EU ongeveer de helft binnenkort wil verbieden. Tenminste voor de schoenenindustrie is dit iets om overheen te stappen, zegt Kaußen: "Er zijn inmiddels goede alternatieven gevonden.”

De biociden zijn ook het vermelden waard. Dit zijn conserveringsmiddelen die door de leerindustrie worden gebruikt. Ook hier staan veranderingen voor de deur, omdat deze stoffen effect hebben op micro-organismen en grote schade kunnen aanrichten in bijvoorbeeld biologische rioolwaterzuiveringsinstallaties.

Uiteindelijk gaat het er ook om de schoenensector sterker te integreren in de nieuwe regelgeving voor de circulaire economie. Op dit moment is de schoenenindustrie bijvoorbeeld nog mijlenver verwijderd van het kunnen recyclen van schoenen. Ze repareren werkt in ieder geval heel goed.

Conclusie: Leer is geüpcycled afval van de vleesindustrie

Zoals verwacht vindt Kaußen het niet realistisch of ecologisch verantwoord om leer te vervangen door alternatieven. Volgens Kaußen zal het tientallen jaren duren voordat leer uit het laboratorium kan worden gehaald zonder dierenleed te veroorzaken. Welke conclusie moeten we dan trekken met betrekking tot leer? Het is duidelijk dat de hoeveelheid dierenhuiden direct gerelateerd is aan onze vleesconsumptie. Zolang er vlees wordt gegeten, heeft het ecologisch gezien geen zin om leer te demoniseren en op zoek te gaan naar - mogelijk op aardolie gebaseerde - alternatieven. Als leer vandaag de dag zou worden uitgevonden, zou het worden gevierd als een succesvolle upcycling van afval uit de voedselindustrie - de modewereld zou waarschijnlijk dolblij zijn.

Maar er zijn natuurlijk nog veel mogelijkheden voor verbetering. Vooral met betrekking tot de chemicaliën die worden gebruikt voor het looien, waarvan de regelgeving de afgelopen decennia gestaag is aangescherpt. Hier zou je hopen dat milieu- en gezondheidsvriendelijke technologische alternatieven sneller zouden worden opgeschaald en dat consumenten zich hiervan bewust zouden zijn. De lange transportroutes, bijvoorbeeld van Brazilië naar China en van China naar Europa, lijken ook ecologisch twijfelachtig, maar zijn helaas gebruikelijk in de hele textielindustrie en geen uniek verkoopargument van de leermarkt. Integendeel: Wet White en Wet Green leer hebben nog steeds sterk regionale toeleveringsketens.

Tegelijkertijd hebben grootschalige industriële structuren - bijvoorbeeld in Brazilië en de VS, waar veel dieren worden geslacht - het voordeel "dat de leerlooierijen daar zo groot zijn geworden dat ze professioneler worden gerund, rioolwaterzuiveringsinstallaties hebben en meer aandacht besteden aan de rechten van werknemers", zegt Kaußen. Ook hiermee moet rekening worden gehouden.

Het onderwerp leer is complex en het is de moeite waard om het aan te pakken.

Dit artikel verscheen eerder op FashionUnited DE.