Tien jaar na de Rana Plaza-ramp: Waar staat de industrie nu?

Hoe vaak hebben we niet met de ogen gerold als er een brandoefening was, misschien op school, op het werk of op de universiteit? Het gebeurt op de meest ongelegen momenten (net als bij een echte noodsituatie) - we staan met tegenzin op, volgen een bevoegde collega of medestudent naar een verzamelpunt voor noodgevallen en vandaar naar de dichtstbijzijnde uitgang. Mopperend over de onderbreking gaan we weer verder waar we gebleven waren, omdat er niets gebeurd is.

Maar nog te vaak gebeurt er wel iets en is het geen oefening. In die gevallen kan het volgen van een vast protocol, dat regelmatig wordt herzien en geoefend, het verschil maken tussen leven en dood. Dit soort training zou het leven hebben gespaard van meer dan 1.100 kledingarbeiders die omkwamen bij de instorting van het Rana Plaza-gebouw op 24 april 2013, en zou meer dan 2.500 arbeiders hebben behoed voor slopende verwondingen. Het zou de werknemers hebben behoed voor schade toen er brand uitbrak bij Tazreen Fashion, en talloze anderen in kledingfabrieken over de hele wereld die te maken kregen met brandgevaar, explosies van gasflessen, slecht functionerende apparatuur en dergelijke.

De tiende gedenkdag van het ergste ongeval in niet alleen de kledingindustrie van Bangladesh, maar ook de dodelijkste ramp in de geschiedenis van de industrie is een goed moment om te kijken wat er in die tien jaar is bereikt en wat er nog meer moet gebeuren, niet alleen in Bangladesh maar in de industrie wereldwijd.

Het akkoord over brand- en bouwveiligheid in Bangladesh

Op 15 mei 2013, nog geen maand na de instorting van Rana Plaza, werd het Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh ondertekend: de eerste juridisch bindende overeenkomst tussen wereldmerken en detailhandelaren en IndustriALL Global Union, UNI Global Union en acht van de bij hen aangesloten vakbonden in Bangladesh. Het doel was te werken aan een veilige en gezonde kleding- en textielindustrie in Bangladesh en meer dan 220 bedrijven ondertekenden de overeenkomst.

Het akkoord, dat aanvankelijk voor vijf jaar was vastgesteld, werd met drie jaar verlengd en ging in 2020 over in de RMG Sustainability Council (RSC). Sinds 2021 is er een nieuw akkoord, het International Accord for Health and Safety in the Textile and Garment Industry, waarmee het akkoord wordt uitgebreid tot kleding- en textielproducerende landen wereldwijd.

Met 220 bedrijven die het akkoord van 2013 ondertekenden, werden meer dan 2.000 fabrieken geïnspecteerd, wat resulteerde in meer dan 40.000 eerste en vervolginspecties. Er werden maar liefst 150.000 veiligheidsrisico's gevonden, waarvan 93 procent inmiddels is verholpen. In 400 fabrieken is zelfs 100 procent van de noodzakelijke verbeteringen doorgevoerd. In totaal heeft dit werk gevolgen gehad voor twee miljoen werknemers in deze fabrieken. "Dit heeft geleid tot een systematische verandering in de hele sector; Bangladesh is nu een van de veiligste landen in Azië", vertelt Joris Oldenziel, uitvoerend directeur van de International Accord Foundation, tijdens een persconferentie die in maart werd georganiseerd door belangenorganisatie Remake en Clean Clothes Campaign.

De problemen tien jaar geleden

Hoe kon de situatie zo verslechteren? Waarom waren de vorige systemen, die in feite de eigen gedragscodes van de merken en retailers waren, ontoereikend? "De problemen toen [in 2013 en daarvoor] waren wijdverspreid, systematisch. Er waren structurele zwakheden, geen brandblussers en meer. Er waren aanzienlijke uitgaven mee gemoeid om de situatie te verhelpen. Merken en detailhandelaren waren toen niet bereid om die financiële kosten en de daarmee gepaard gaande productievertraging op zich te nemen," verklaart Scott Nova, uitvoerend directeur van het Worker Rights Consortium, tijdens de persconferentie.

"Omdat ze niet bereid waren het probleem op te lossen, moesten ze het ook bagatelliseren," voegt Nova eraan toe. Twee grote veiligheidsrisico's veroorzaakten die massale sterfgevallen: Structurele kolommen die niet sterk genoeg waren om het gewicht van de fabrieksvloeren te dragen en een gebrek aan adequate branduitgangen in gebouwen met meerdere verdiepingen. De echte problemen werden dus niet opgenomen in de eigen veiligheidsprotocollen van de merken en detailhandelaars. "Omdat ze niet naar deze problemen zochten, vonden ze ze niet en daarom werd inspectie na inspectie goedgekeurd zonder de problemen aan te pakken", legt Nova uit. "Dat betekent dat duizenden vrijwillige inspecties de essentiële vragen niet eens aan de orde stelden. Het akkoord heeft dat allemaal veranderd".

Een spelbreker was de naam zelf - Accord on Fire and Building Safety in Bangladesh - wat betekende dat telkens wanneer het akkoord formeel werd genoemd, de belangrijkste kwesties werden toegelicht. Dit bindende akkoord verving de vrijwillige controlesystemen en stelde fabrieken open voor bevoegde inspecties, met een eerste ronde in 2014: "Dit was de eerste keer, dat een opgeleide, gekwalificeerde veiligheidsingenieur ooit voet in die fabriek had gezet," benadrukt Nova.

Het akkoord verplichtte de fabrieken om alle veiligheidsrenovaties uit te voeren die nodig waren en het verplichtte de merken en detailhandelaars om ervoor te zorgen dat de middelen er waren. Met andere woorden, "het akkoord leverde de onderdelen die eerder ontbraken," zegt Nova. "Nu hebben de arbeiders bereikt dat ze 'nee' kunnen zeggen tegen onveilig werk", beaamt arbeidersrechtenactiviste Kalpona Akter, die ook voorzitter is van de Bangladesh Garment & Industrial Workers Federation (BGIWF). "Werknemers hadden het gevoel dat ze gewoon deel uitmaakten van de apparatuur en geen mensen waren. Werknemers kunnen nu vrijuit zeggen hoe ze het vinden om in een fabriek te werken. Ze kunnen gebruik maken van het klachtenmechanisme zonder bang te zijn hun baan te verliezen."

Het internationale akkoord

Een van de ondertekenaars van het internationale akkoord is het Amerikaanse kledingbedrijf PVH Corp., dat merken als Tommy Hilfiger en Calvin Klein bezit. PVH maakte ook deel uit van de stuurgroep van het Bangladesh-akkoord. "We moeten het internationale akkoord zien als een model om uit te breiden naar andere landen, anders zal het niet veel betekenen," zegt Michael Bride, senior vice president corporate responsibility and global affairs bij PVH Corp, tijdens de persconferentie.

Het is een ingewikkeld samenspel van inspecties, betrokkenheid van werknemers en gezamenlijk bestuur met gelijke partners dat tot transparantie leidt. Hij legt uit hoe het klachtenmechanisme van de kant van het merk werkt: "Het is uiterst nuttig en we nemen een klacht serieus en stellen een onderzoek in", wat vervolgens leidt tot een gesprek met de leverancier. Omdat dat soms niet erg efficiënt is, kan de secretaris van het akkoord als tussenpersoon optreden en het proces vooruithelpen. De bevindingen zijn vervolgens juridisch bindend voor merken en detailhandelaren. "Van de 2.000 klachten is slechts één fabriek verboden wegens niet-naleving", meldt Bride.

Gevraagd naar de aard van de klachten, legt Bride uit dat er zowel veiligheids- als niet-veiligheidsklachten kunnen zijn. De eerste hebben betrekking op structurele problemen of gezondheid op het werk, waaronder geweld. Bride vertelde over een geval waarin werknemers in een fabriek klaagden over elektrische schokken van naaimachines op de vierde verdieping. Er was echter geen vierde verdieping bestemd als werkruimte. Bij onderzoek bleek dat de kantine op de vierde verdieping was omgebouwd tot een werkruimte met naaimachines en dat de elektriciteitsvoorziening gewoon was doorgetrokken van de tweede naar de vierde verdieping, wat leidde tot de elektrische schokken.

De tweede soort klachten, die niet over veiligheid gaan, illustreren de behoefte van de werknemers aan een uitlaatklep voor alle soorten grieven. De organisatie achter het akkoord is niet bevoegd voor deze gevallen en geeft ze rechtstreeks door aan de merken en detailhandelaren. Ze worden echter wel openbaar gemaakt op de RSC-website als onderdeel van een archief van klachten die bij het akkoord zijn ingediend en door het akoord zijn afgehandeld.

Vooruitgang - wat moet er gebeuren?

Hoewel er veel is bereikt, moet er nog veel gebeuren, vooral op vijf gebieden: lonen, gendergerelateerd geweld, vrijheid van vereniging en vakbond, milieubescherming en compensatie voor werknemers die het slachtoffer zijn van ongevallen. "Terwijl er grote vooruitgang is geboekt op het gebied van veiligheid in gebouwen, is er zeer weinig vooruitgang op andere gebieden van de rechten van werknemers: de lonen zijn nog steeds bedroevend laag, er zijn belemmeringen voor werknemers in hun wettelijke rechten om zich te organiseren in vakbonden en de omstandigheden in fabrieken zijn miserabel", bevestigt Nova. "Waarom zoveel vooruitgang op één gebied en zo weinig op andere? Omdat merken bereid waren om op één gebied een bindende overeenkomst te ondertekenen, maar we nu de gevolgen voelen van een gebrek aan bindende overeenkomsten op andere gebieden."

Overlevenden van de instorting van het Rana Plaza en andere rampen zoals de brand bij Tazreen Fashion hebben het nog steeds moeilijk om zichzelf te onderhouden en de langetermijneffecten van hun verwondingen te verwerken. Mahmudul Hasan Hridoy werkte nog maar twee weken in de fabriek voor ready-made-garments New Wave Style op de achtste verdieping van het Rana Plaza-gebouw toen het ongeluk - dat hij "moord" noemt - gebeurde omdat het gebouw slechts voor zes verdiepingen was goedgekeurd, en niet voor tien. Op die noodlottige dag zat hij met 17 andere arbeiders vast onder het puin en is hij de enige overlevende. Naast het mentale trauma zijn er ook fysieke langetermijneffecten waardoor hij niet kan werken en zijn gezin afhankelijk is van hulp van anderen. Hij eist dat "merken compensatie betalen, zorgen voor revalidatie en levenslange medische behandeling omdat we een 'onmenselijk leven' leiden."

Nasima Akter werkte al vier jaar voor kledingfabriek Tazreen Fashion toen er op 24 november 2012 brand uitbrak. Ze liep ernstige verwondingen op, waaronder breuken aan beide handen, misplaatste heupbeenderen, een beschadigd nekbeen, hoofdletsel en een verminderd gezichtsvermogen. Vandaag kan ze niet werken en overleeft ze met de hulp van anderen. Ze noemt zichzelf "een last" en haar leven "onmenselijk". Ze wil een waardig leven en het levenslange inkomen en de medische behandeling die haar wettelijk toekomen.

"Mijn laatste verzoek aan kopers is dat wanneer u orders geeft aan een leverancier, u ervoor zorgt dat de fabriek adequate brandveiligheidsmaatregelen heeft, waaronder trappen, en dat de werknemers weten hoe ze met een ongeluk moeten omgaan. Werknemers moeten ook praktische training krijgen over evacuatie, met minstens twee keer per maand brandoefeningen, zodat ze in geval van een ongeval hun kennis kunnen gebruiken om er veilig uit te komen," pleit Akter in een videoboodschap die door Remake beschikbaar is gesteld.

Voor degenen die werk hebben, is de situatie slechts marginaal beter, aangezien de lonen nog steeds geen leefbaar loon zijn. "De lonen blijven veel te laag en zijn vaak niet genoeg om van te leven. In Bangladesh zijn de lonen de afgelopen vijf jaar niet gestegen. Versterkt door de hoge inflatie is het inkomen in Bangladesh, net als in andere landen in het zuiden van de wereld, onvoldoende. Ook is er vaak geen looncompensatie als bedrijven hun orders intrekken, zoals tijdens de pandemie het geval was", zegt NGO Femnet in een e-mail.

Ook de organisatie die partnerorganisaties in Bangladesh ondersteunt, noemt gendergerelateerd geweld op de werkplek "een groot probleem". "Werknemers moeten hiertegen beter worden beschermd door middel van betrouwbare klachtenmechanismen en juridische bijstand. Het recht op vrijheid van vereniging en vakbondsvorming moet door bedrijven en fabrieken worden gewaarborgd", waarschuwt zij. Een ander essentieel aspect is de milieufactor: "De wereldwijde textielindustrie beïnvloedt het klimaat en heeft een aanzienlijke impact op de gezondheid van de werknemers. Ook hier moeten er bindende regels komen om het milieu en het klimaat te beschermen door middel van overeenkomsten en wetten", eist Femnet.

Voor Nova is het antwoord duidelijk: "Als we het soort vooruitgang willen zien op het gebied van lonen, het recht op organisatie en andere kwesties, moeten we datzelfde model toepassen. We hebben bindende en krachtige afspraken nodig tussen merken en detailhandelaren en werknemersvertegenwoordigers om arbeidsrechtenkwesties over de hele linie aan te pakken, niet alleen in Bangladesh, maar ook in Pakistan, Sri Lanka, de rest van Zuid-Azië en de rest van de wereld."

Het Pakistaanse akkoord

Laten we eens kijken hoe het model werkt: Het Internationaal Akkoord heeft samen met zijn ondertekenaars en belangrijke belanghebbenden een nieuw landenprogramma opgezet in Pakistan in 2023, het Pakistan Akkoord. Tot op heden zijn er slechts 41 ondertekenaars, waaronder Aldi, C&A, H&M, Inditex, Kik, Marks & Spencer, Primark, PVH en Zalando. "Wij verwelkomen de uitbreiding van het Internationale Akkoord naar Pakistan om fatsoenlijke en veilige werkplekken voor werknemers te helpen bevorderen. Deze stap vormt een aanvulling op ons eigen programma voor structurele integriteit, dat we sinds 2015 in Pakistan hebben lopen, naast ons ervaren team ter plaatse dat toezicht houdt op de lokale uitvoering van ons programma voor ethische handel en ecologische duurzaamheid", aldus Primark, een van de eerste ondertekenaars in februari. De Ierse discounter laat zien hoe het nieuwe akkoord in interne programma's kan worden geïntegreerd.

Het punt dat het Pakistaanse akkoord meer vaart moet krijgen, werd nog maar een kleine twee weken geleden versterkt toen een dodelijke brand in een fabriek in Karachi leidde tot de daaropvolgende instorting van het gebouw van vier verdiepingen, waarbij vier brandweerlieden om het leven kwamen en 13 mensen gewond raakten. De brand bij Usman & Sons Bedsheet Company in het New Karachi Industrial Area werd veroorzaakt door kortsluiting en breidde zich snel uit en overspoelde de opgeslagen kleding. Omdat de fabriek zich in een zeer drukke omgeving bevond, hadden de brandweerlieden moeite om de fabriek met de juiste uitrusting te bereiken en het vuur te blussen.

Vakbondsleider Zehra Khan, die vanuit Karachi de persconferentie bijwoonde, trok een parallel tussen de dodelijke brand bij Ali Enterprises op 11 september 2012 en het recente incident: "Er gebeuren nog steeds ongelukken, ook al is er een gezondheids- en veiligheidsraad, maar die wordt genegeerd. Of er worden beslissingen genomen maar er is geen follow-up." Ze geeft de politiek de schuld van deze situatie en benadrukt het belang van het Pakistaanse akkoord.

"Het zal orders veiligstellen en de banen van werknemers beschermen. Maar we moeten het niet alleen over bouw- en brandveiligheid hebben, maar ook over gezondheid en veiligheid op het werk, gendergeweld en andere actuele kwesties. We hebben ook een sterk controlesysteem, een klachtenmechanisme en een herstelprocedure nodig. Het akkoord zal voor transparantie zorgen omdat merken en detailhandelaars hun leveranciers moeten delen," voegt Khan eraan toe, en zij besloot dat "de onderkant van de toeleveringsketen in onze toekomst moet worden opgenomen en dat vrouwelijke werknemers dezelfde rechten moeten hebben."

Om aan te dringen op het Pakistaanse akkoord en om het aantal ondertekenaars onder merken en detailhandelaren te vergroten, zijn Remake en Clean Clothes Campaign inmiddels de campagne #SignTheAccord gestart, waarbij ze eisen dat met name twaalf bands die centraal staan in het succes in het land het akkoord ondertekenen. Dat zijn Amazon, Asda, Columbia Sportswear, Decathlon, Ikea, JCPenney, Kontoor Brands, Levi's, Target, Tom Tailor, Urbn en Walmart. Geen enkel merk kan het alleen, maar de afgelopen tien jaar is gebleken hoe cruciaal hun steun is voor duurzame, systematische verandering op alle niveaus van de toeleveringsketen.

Dit artikel verscheen eerder op FashionUnited UK. Vertaling en bewerking naar het Nederlands door Caitlyn Terra.